Türkiye-Yunanistan bağları ve Doğu Akdeniz’deki gelişmeler ışığında tartışma programlarında, gazete haberlerinde ve günlük hayatta çabucak hemen her gün gündeme gelen teknik memleketler arası deniz hukuku tabirleri 5 hususta derlendi.
Denizlerin ulaşım ve ticaretin yanı sıra kaynaklarının kıymetli ekonomik kazanımlar sunduğunun fark edilmesiyle milletlerarası deniz hukuku daha fazla değer kazanmaya başladı.
1982 Birleşmiş Milletler Deniz Hukuku Kontratı de (UNCLOS) esas memleketler arası deniz hukuku tabirlerini anlamak için temel alınmaya başlandı.
BİRİNCİ UNSUR: KARA SULARI
Deniz hukuku denildiğinde, birinci anlaşılması gereken terim “kara suları”.
Kara suları, sahildar devletin “tam deniz egemenliğine” sahip olduğu deniz alanı olarak tanımlanır. Bu egemenlik, tıpkı vakitte kara suları üzerindeki hava alanı ve bu suların altındaki deniz yatağı ve toprak altını da kapsar.
Devletler kara sularının genişliğini tespit etme yetkisine sahiptir. Lakin bu hak kullanılırken “iyi niyet”, “hakkın berbata kullanılmaması” ve “diğer devletlerin haklarının” göz önünde bulundurulması” mecburî tutulur.
UNCLOS, devletlere kara sularının genişliğini 12 deniz miline kadar belirleme hakkı verir. Türkiye, bu hakkın Ege’de yaratacağı dertlerden ötürü UNCLOS’a imzacı ülkelerden olmasa da kontratın birçok kararı milletlerarası teamülle bağdaştığı için Türkiye tarafından fiilen uygulanır.
İki devletin kıyıları bitişik yahut karşı karşıya olursa “tarihi haklar” ve “diğer özel durumlar” göz önünde bulundurularak kara sularının öteki formda sonlandırılmasının önü açılır. Öbür taraftan, denizde seyrüseferin kesintisiz düzenlenmesi için kimi kurallara uymak kaydıyla kara sularında “zararsız geçiş hakkı” bulunur. Bu çerçevede, bütün devletlerin gemileri, “geçiş daima ve çabuk” olmak kaydıyla öteki devletlerin kara sularından zararsız geçiş hakkından yararlanabilir.
İKİNCİ UNSUR: BİTİŞİK BÖLGE
Milletlerarası deniz hukukunda öteki kıymetli bir terim ise “bitişik bölge”.
Bu, bir ülkenin kara sularına bitişik olan bölge olarak tanımlanır. Bitişik bölgenin dış sonu, sahildar devletin kıyılarından itibaren 24 deniz milinden daha uzun olamaz.
Sahildar devletin bu bölgede tam egemenliği yoktur fakat ek hakları bulunur. Sahildar devlet, kimi kanun ve kuralların ihlalini önlemek için bitişik bölgede denetim yapabilir, ihlalleri cezalandırabilir.
ÜÇÜNCÜ UNSUR: KITA SAHANLIĞI
Sık sık gündeme gelen öbür bir terim ise “kıta sahanlığı”.
Kıta sahanlığı, bir devletin kara ülkesinin denizinin altında devam eden doğal uzantısı olarak tanımlanır. Kıta sahanlığı denince deniz tabanı kastedilir ve milletlerarası hukuk uyarınca devletin duyuru zaruriliği bulunmaz.
Ülkenin doğal uzantısının bütünündeki denizaltı alanlarının deniz yatağı ve toprak altını içeren kıta sahanlığının genişliği de 200 deniz miline kadar, hatta coğrafik kuralların el verdiği durumlarda 350 deniz miline kadar uzanabilir.
Kıyıları bitişik yahut karşı karşıya olan devletler ortasında kıta sahanlığı sonlandırılması yapılırken “hakkaniyet” unsuruna uyulması gerekir. Sahildar devletin kıta sahanlığı üzerinde araştırma yapma ve doğal kaynakları işletme üzere hâkim hakları bulunur. Örneğin, sahildar devletin kendi kıta sahanlığında, doğal gaz, petrol arama ve bunları çıkarmak sondaj faaliyetleri gerçekleştirme üzere hususlarda hâkim hakları bulunur.
DÖRDÜNCÜ UNSUR: MÜNHASIR EKONOMİK BÖLGE
Münhasır ekonomik bölge ise sahildar devletin hem deniz tabanı hem de su kütlesini kapsar.
Kıta sahanlığının bilakis MEB’in duyuru edilmesi gerekir. Bu bölgede sahildar devletin deniz yatağı üzerindeki sularda, deniz yataklarında ve bunların toprak altındaki doğal kaynaklarının araştırılması ve işletilmesinde hâkim hakları bulunur.
Bu bölgede balıkçılığa ait haklar da sahildar devlete aittir. MEB, kıta sahanlığına nazaran daha kapsayıcıdır.
MEB’in uzunluğu 200 deniz milinin ötesine geçemez. Yeniden kıyıları bitişik ve karşı karşıya bulunan devletler ortasındaki MEB sınırlandırmasında “hakkaniyet” unsuruna uyulur. Başka taraftan, kıta sahanlığı yahut MEB’in sahildar devlete bu alanların ekonomik kullanımı bakımından hükümran haklar verir. Hakikaten, bu bölgeler memleketler arası sulardadır ve öteki devletlerin de bu alanlarda tam seyrüsefer serbestisi bulunur.
Örneğin, A ülkesine ilişkin bir MEB alanında, B ülkesine ilişkin sivil yahut askeri bir gemi tam seyrüsefer serbestisine sahip. Birebir formda B ülkesi, A ülkesine ilişkin MEB alanında A’nın kara sularına girmemek kaydıyla müsaade almaksızın tatbikat gerçekleştirebilir.
BEŞİNCİ UNSUR: AÇIK DENİZLER
Milletlerarası deniz hukukunda bir öbür değerli terim ise açık denizler.
Bu alanlar, rastgele bir devletin, iç sularına ve kara sularına, kıta sahanlığına ya da MEB bölgesine dahil olmayan tüm deniz alanları olarak tanımlanır. Öbür memleketler arası sulardaki seyrüsefer serbestisi üzere haklar açık denizlerde de mevcut.
Bunun yanında, açık denizlerde istisnasız bütün devletlerin barışçıl olması kaydıyla bu alanlardan ekonomik ve bilimsel maksatlarla faydalanma ya da yapay ada ve tesis inşa etmeleri de mümkün. Açık denizlerde hiçbir devletin kendine has hakları bulunmaz.
Ensonhaber
